گفتنی است؛ پنج کشور حاشیه دریای خزر در سال ۲۰۰۳ ( ۱۳۸۲) «کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضاء کردند. این کنوانسیون ۱۲ اوت ۲۰۰۶ (۲۱ مردادماه ۱۳۸۵) لازم الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند و از آن پس این روز را به نام «روز دریای خزر» نامیدند.

وسعت دریای خزر ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربع است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می رسد. کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفته‌اند؛‌ دریاچه‌ای که این روزها با کاهش سطح آب روبروست.

کاهش ورودی آب از ولگا بیشترین تأثیر را بر "کاهش تراز آب دریای خزر" دارد

بر اساس این گزارش، در این نشست استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی به تاریخچه نوسان تراز آب دریای خزر و بازخوردهای زیست محیطی آن پرداخت و گفت: تراز آب دریای خزر وابسته به ورودی و خروجی آن است که بخش ورودی شامل آبدهی رودخانه‌ای عمدتاً از ولگا و از بارش‌های سالانه است، بنابراین کاهش ورودی ولگا بیشترین تأثیر را بر کاهش تراز دارد.

دکتر حمید علیزاده لاهیجانی؛ استاد پژوهشکده اقیانوس‌شناسی و علوم جوی کشور با بیان این‌که ولگا با آبدهی ۲۵۰ میلیون مترمکعب به این دریا آبدهی دارد و بزرگترین تأمین‌کننده آب این دریا است. مصرف آب در این حوضه آبریز نیز بین ۴۳ تا ۵۵ کیلومترمکعب در سال است، افزود: تراز آب خزر وابسته به ورودی و خروجی آن است که بخش ورودی شامل آبدهی رودخانه‌ای عمدتاً از ولگا و از بارش‌های سالانه است بنابراین کاهش ورودی ولگا بیشترین تأثیر را بر کاهش تراز دارد و خروجی نیز تنها از تبخیر است و خروج آب از طریق زیرزمینی را در دریای خزر نداریم.

وی با بیان اینکه تراز آب خزر فعلاً کاهشی است، گفت: سدسازی‌ها در حوضه آبریز خزر از دهه ۵۰ میلادی شروع شده و سدهای رود رودخانه ولگا بیشترین اهمیت را دارند. سدهای روی رودخانه کورا هستند و سدهای روی رودهای ایران روی خزر تأثیر ندارد.

استاد پژوهشکده اقیانوس‌شناسی و علوم جوی کشور، درباره طرح‌های انتقال آب خزر گفت: شوروی در دهه ۷۰ برنامه داشت که طرح‌های انتقال آب خزر را پیاده کند و می‌خواستند بخش شمال شرقی خزر را با دایک جدا کنند اما بعد از جنگ جهانی اولویت آنها عوض شد و بحث کشتیرانی در ولگا مطرح شد. شوروی وقتی سدهای روی ولگا را ساخت و تراز آب پایین آمد، دوباره به فکر افتاد که این کار را اجرا کند اما این طرح به  دلیل افول اقتصادی شوروی و هزینه‌ای که این طرح داشت و همچنین به دلایل فشارهای بین‌المللی به دنبال فجایع زیست محیطی که طرح شوروی در پی داشت، اجرا نشد.

وی با اشاره به اینکه درحال حاضر پایین آمدن تراز آب خزر برای ما خیلی مشهود نیست اما در نیمه شمالی می‌تواند بنادر این کشورها را غیرقابل استفاده کند، بیان کرد: میزان تبخیر از خزر به دلیل افزایش بادهایی که به موازات مدار می‌وزند و رطوبت را به آسیای میانه می‌برد،  بیشتر شده است. عامل مؤثر بر تبخیر خزر تنها دمای آب نبوده و موضوع باد نیز بسیار مهم است.

علیزاده لاهیجانی تأکید کرد: بیشترین اثر را از کاهش تراز آب، تالاب‌های ما می‌بینند؛ در آن منطقه تالاب‌های زیادی از جمله انزلی، امیرکلا، فریدونکنار، خلیج گرگان، گمیشان، میانکاله و.. را داریم که از کاهش تراز آب آسیب می‌بینند و ما نباید به اکوسیستمی که تحت تأثیر فشار طبیعی است، فشار مضاعفی وارد کنیم.

استاد پژوهشکده اقیانوس‌شناسی و علوم جوی کشور با بیان این‌که متأسفانه کشورهای حاشیه دریای خزر همکاری خوبی در این خصوص ندارند؛ تصریح کرد: پروژه‌های انتقال آب مانند انتقال از خزر به سمنان و یا به دریاچه ارومیه که مطرح شده بود، تأثیر بسیار کمی روی تراز آب دارد.

عدم توجه به تغییرات سریع تراز آب دریای خزر خسارت‌های سنگینی را تحمیل می‌کند

همچنین دانشیار دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران به تغییرات سریع تراز آب و اثرات آن بر سواحل جنوب شرق دریای خزر پرداخت و گفت: تغییرات سریع تراز آب ویژگی ذاتی دریای خزر است و عدم توجه به آن خسارت‌های سنگینی را تحمیل می‌کند و از سویی برای افزایش و کاهش تراز آب باید برنامه‌ریزی مدونی صورت گیرد.

دکتر عطا عبدالهی کاکرودی ضمن اشاره به درس‌های مهم از مطالعه سواحل جنوب شرقی دریای خزر خاطرنشان کرد: نواحی محدود به مناطق ساحلی Coastal Zone  به طور دقیق مطالعه شود و سازگاری با تغییرات تراز آب نیز ضروری است.

تالاب میانکاله یکی از  ۹ ذخیره‌گاه زیستکره کشور با اعتبار ملی و بین‌المللی است

در ادامه این نشست؛ رئیس اداره حفاظت از زیست بوم‌های دریایی و پایش آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست مازندران گزارشی درباره وضعیت حال حاضر خلیج گرگان و تالاب میانکاله ارائه کرد و درباره اهمیت این تالاب گفت: میانکاله یکی از  ۹ ذخیره‌گاه زیستکره کشور محسوب می‌شود که دارای اعتبار ملی و بین‌المللی نیز است.

دکتر کامران نصیراحمدی با بیان این‌که  ۲۵۴ گونه پرنده، ۱۸۰گونه گیاهی، ۱۰گونه پستاندار و ۲۰ گونه ماهی در تالاب میانکاله وجود دارد، افزود: بخش اقتصادی این تالاب نیز دارای اهمیت است و کشاورزی  و دامپروری ( ۹۰دامداری به تعداد سی هزار واحد دامی) و ۲۶ پره صیادی شیلاتی در آن وجود دارد.

وی عدم اعمال مدیریت یکپارچه در چارچوب مرزهای اکولوژیک و بر اساس دستورالعمل اتحادیه جهانی حفاظت را به عنوان مشکلات مدیریت یکپارچه تالاب میانکاله یاد کرد گفت: در بخش منابع آبهای سطحی در حوزه آبریز تالاب نیز مدیریت درستی وجود ندارد.

رئیس اداره حفاظت از زیست بوم‌های دریایی و پایش آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست مازندران بابیان اینکه بیش از ۱۵هزار هکتار از بخش غربی تالاب میانکاله دچار خشکی شده؛ تصریح کرد:طرح‌های ناهمگن در حریم تالاب استقرار یافته و ورود مجموعه‌ای از آلاینده‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی به صورت نقطه‌ای و غیرنقطه‌ای به تالاب موجب ایجاد چالش‌های زیست‌محیطی و تلفات در سطح ماهیان و پرندگان شده است.

نصیراحمدی، در ادامه به احیای تالاب میانکاله اشاره کرد و گفت: به استناد بند ب ماده ۳۸ قانون برنامه ششم توسعه اجرای برنامه عمل حفاظت، احیاء، مدیریت و بهره‌برداری مناسب از تالاب‌های کشور با مشارکت دستگاه‌های اجرایی و جوامع محلی به ویژه در ارتباط با تالاب‌های ثبت شده در کنوانسیون رامسر با هدف احیای حداقل ۲۰ درصد تالاب‌های بحرانی و در معرض تهدید کشور صورت پذیرد.

وی به چالش‌های پیش‌روی این تالاب از تغییرات کمی و کیفی آن اشاره کرد و گفت: کاهش تراز آب دریا و پیش‌بینی استمرار روند کاهشی در سال‌های آتی، عدم تامین حق آبه زیست محیطی تالاب از حوضه‌های آبخیز بالادست، شکل‌گیری کانون جدید گرد و غبار، افزایش بار آلودگی ناشی از پساب سکونتگاه‌های انسانی، فعالیت‌های صنعتی، زهاب اراضی کشاورزی و آبزی‌پروری و تلفات گسترده پرندگان مهاجر آبزی و کنارآبزی در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ بخشی از این چالش‌ها است.

سرعت نرخ رسوب‌گذاری بلای جان اکوسیستم آبی کشور

در ادامه رییس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور سرعت رسوب‌گذاری بالا را مهمترین عامل تهدید در این اکوسیستم دانست و گفت: این همین عاملی است که در دریاچه ارومیه نیز وجود داشت، ولی کسی آن را ندید.  

دکتر راضیه لک با اشاره به کاهش تراز آب دریای خزر با تاکید بر اینکه اثرات فعالیت انسانی در این فرایند کم است، افزود: بر خلاف دریاچه ارومیه که اثرات فعالیت انسانی در از بین رفتن آن نقش داشته، در تالاب‌های حاشیه کاسپین، عوامل طبیعی عامل اصلی از بین رفتن تالاب‌های ساحلی خزر شده است.

وی با طرح این سؤال که آیا باید تاثیرات انسانی را کنار بگذاریم، گفت: در لایروبی آخری که در رودهای حوضه خلیج گرگان انجام شد، گیاهانی را کند و وارد تالاب کرد و PH آب را به طرف اعداد بالاتر برد و احتمال مرگ پرندگان را بیشتر کرد و این‌ها عواملی است که مورد بررسی قرار نگرفته است.

لک اظهار کرد: ما دانشجوی دکتری داریم که بر روی دلایل افزایش بوتولیسم خلیج میانکاله و سواحل جنوبی خلیج گرگان و شبه جزیره میانکاله در برهه زمانی و مرگ پرندگان و همچنین فاضلاب متمرکز شده است.

رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، سرعت رسوب‌گذاری بالا را مهمترین عامل تهدید در این اکوسیستم نام برد و گفت: در حال حاضر خلیج گرگان با معضل اساسی افزایش سرعت رسوب‌گذاری مواجه است و هر راهکاری که برای بهبود وضعیت خلیج گرگان ارائه دهیم، از دید من باید روش‌هایی باشد که موجب کاهش رسوب‌گذاری همراه باشد.

لک با بیان این‌که تنها موردی که محققان ما کمتر به آن توجه کرده‌اند عمق و تراز بوده، خاطرنشان کرد: کسی به کف توجه نکرده و این اشتباهی است که در دریاچه ارومیه رخ داده و در آن زمان می‌گفتند که دریاچه عمق لازم را دارد، ولی من قایق گرفتم و مسؤولان را دعوت کردم و به عمیق‌ترین نقطه دریاچه ارومیه رفتیم و مشاهده کردند که عمقی نمانده است.

وی با بیان اینکه اگر از یک سو تراز بالا می‌رود، از سوی دیگر کف هم پر می‌شود، خاطرنشان کرد: این روند در تالاب انزلی و همه پهنه‌های آبی در حال خشک شدن وجود دارد، یک عامل آن کاهش ورودی آب و عامل دیگر بالا آمدن کف است.

ایران اقلیم تاب‌آور محسوب نمی‌شود

کرسی یونسکو در مخاطرات زمین‌شناختی سواحل نیز با بیان اینکه ما در شرایطی هستیم که در اقلیم تاب‌آور محسوب نمی‌شویم، گفت: از این رو کرسی یونسکو تلاش دارد در گام اول فاز توسعه را اجرا کند و در گام دوم توسعه پایدار را پیشنهاد دهد.

به گفته دکتر حمید نظری مباحثی که امروز در این جلسه مطرح شد، گواه این است که ما برای ادامه زندگی بر روی کره زمین نیاز به رویکرد و تفکر دیگری داریم، چون با این رویکرد، راه به جایی نخواهیم  برد.

وی ادامه داد: به همین دلیل است که سازمان یونسکو در ابتدا وارد فاز توسعه پایدار شد و بعد به مرحله تاب‌آوری رسید؛ چون ما نیاز به تاب‌آوری داریم. 

نظری خاطرنشان کرد: واقعیت این است که ما در مسائل زیست محیطی و زمین‌شناسی با توجه به تغییر اقلیم، در شرایطی هستیم که ما جزو اقلیم تاب‌آور محسوب نمی‌شویم‌ و در این زمینه فاکتورهایی برای محاسبه ریسک وجود دارد که یکی از آنها گرمایش جهانی است که یک تهدید جدی به شمار می‌رود.

دانشیار پژوهشکده علوم زمین افزود: از این رو ساختارهایی مانند کرسی یونسکو شکل گرفت تا از طریق دانشگاه‌های نسل پنجم، پلتفرم تحقیق و پژوهش را فراهم کند.

همچنین دکتر حسن فضلی دانشیار عضو هیئت علمی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور نیز به ارائه گزارشی از منابع شیلاتی ایران در دریای خزر گذشته، حال و آینده پرداخت.